ÖZBEKİSTAN’DA ETKİLİ UYUŞMAZLIK (MAHKEME DIŞI) VE YARGI ÇÖZÜM MEKANİZMALARININ BAŞLATILMASI

Özbekistan Cumhuriyeti’nde hukukun üstünlüğünün sağlanması, yatırım ortamının iyileştirilmesi, dış ticaretin etkin bir şekilde düzenlenmesi, ekonomik ve hukuki uyuşmazlıkların çözümü için alternatif mekanizmaların geliştirilmesi ve tebaanın haklarının güvence altına alınması alanlarında sistematik çalışmalar yürütülmektedir.
Özbekistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Sh.M.Mirziyoyev tarafından ortaya konan yeni kalkınma stratejisinin 15. hedefine dayanarak, alternatif uyuşmazlık çözümü yöntemlerinin yaygın olarak kullanılması için gerekli örgütsel ve yasal koşulların oluşturulması, uzlaştırma kurumunun, tahkim mahkemelerinin vatandaşlara ve girişimcilere güvenerek, uyuşmazlıkları çözen etkin bir alternatif kurum haline getirilmesi ve bu doğrultuda kolluk uygulamalarının daha da geliştirilmesi acil bir önem arz etmektedir.
Özbekistan’da özellikle "Tahkim Mahkemeleri Hakkında"(2006), "Arabuluculuk Üzerine"(2018), "Uluslararası Ticari Tahkim Hakkında"(2021) Kanunları, Özbekistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı "Mekanizmaları daha da iyileştirmeye yönelik bir önlem" doğrudan yabancı yatırımı Cumhuriyet ekonomisine çekme - tedbirler(2019), alternatif uyuşmazlık çözümü mekanizmalarını daha da iyileştirmeye yönelik tedbirlere ilişkin Kararlar (2020) ve 2022-2026 için Özbekistan’ın yeni kalkınma stratejisine ilişkin Kararname (2022) doğrudan yatırım ortamının iyileştirilmesi, dış ticaret faaliyetlerinin etkin bir şekilde düzenlenmesi, ekonomik ve hukuki uyuşmazlıkların çözümü için alternatif mekanizmaların geliştirilmesi ve kişilerin haklarının güvence altına alınması alanında yürütülen sistematik çalışmaların açık bir örneğidir.
Aşağıdaki alternatif uyuşmazlık çözümü türleri Özbekistan Cumhuriyeti’nde yürürlüktedir:
 tahkim işlemleri;
 uluslararası ticari tahkim mahkemesi;
 arabuluculuk;
 müzakereler;
 yerleşim anlaşması.
Medeni ve ekonomik hukuki ilişkilerden doğan uyuşmazlıkların tahkim mahkemeleri tarafından çözümünde bu ülkede vatandaşların haklarının istediği şekilde çözüme kavuşturulması, piyasa ilişkilerinin derinleştirilmesi ve girişimciliğin geliştirilmesi önemlidir.
Özbekistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı’nın 5 Ekim 2016 tarihli "Ticari faaliyetlerin hızla gelişmesini, özel mülkiyetin kapsamlı bir şekilde korunmasını ve iş ortamının niteliksel olarak iyileştirilmesini sağlamak için ek tedbirler hakkında" kararnamesi bu konuda atılan önemli adımlardan biriydi.
Aynı zamanda, 2006 yılında "Tahkim Mahkemeleri Hakkında" Kanunun kabul edilmesi ve 1 Ocak 2007 tarihinde yürürlüğe girmesi sonucunda, Özbekistan Cumhuriyeti, yetkili mahkeme ile birlikte hızlı bir şekilde yargı reformunun yeni ve önemli bir aşamasına başlamıştır. 1995 yılında katılan Cumhuriyetimiz de dahil olmak üzere 1958 tarihli "Yabancı Tahkim Kararlarının Tanınması ve Tenfizi Hakkında" New York Sözleşmesi’ni imzalayan dünyanın 120’den fazla ülkesi tarafından tanınan yeni özel devlet dışı yargılama türü işlemeye başlamıştır.
Özbekistan Cumhuriyeti Adalet Bakanlığı’nın Ocak 2022 siciline göre, Özbekistan’da toplam 255’ten fazla daimi tahkim mahkemesi kayıtlıdır. Özellikle, Özbekistan Tahkim Mahkemeleri Birliği’ne kayıtlı 160, Özbekistan Ticaret ve Sanayi Odası’na bağlı 15’ten fazla ve diğer isimler altında kayıtlı 80’den fazla daimi tahkim mahkemesi ve toplamda yaklaşık 1.200 daimi tahkim mahkemesi hakimleri bulunmaktadır.
Gözlemlere dayanarak günümüzde Özbekistan’da rüşvet alan mahkemelerin ortaya çıkması, adaletsiz kararların, hak ihlallerinin, suç teşkil eden davranışların ve diğer durumların önlenmesi amacıyla tahkim mahkemelerinin yeniden düzenlenmesi için yoğun çalışmalar yapılmaktadır
Günümüzün ileri döneminde hukuki ve ekonomik uyuşmazlıkların her geçen gün artması sonucunda taraflar, tahkim mahkemelerinde verilen kararları yetkili mahkemelerde temyize götürmek ve ayrıca ayrı bir devlet harcı ödemek zorunda kalmaktadır. Ya da yine yetkili bir mahkemeye başvurarak tenfiz konusuna odaklanmak tahkim mahkemelerinde güvensizlik ve rahatsızlıklara yol açmaktadır.
Özbekistan Cumhuriyeti Yüksek Mahkemesi’nin 2020’den 2022’nin ilk yarısına kadarki istatistiklerine göre, tahkim mahkemelerinin kararlarının yetkili mahkemeler tarafından iptal edildiği 74 dava iade edildi ve zorunlu infaz için icra ilamı verilmesine ilişkin dava sayısı Tahkim mahkemelerinin karar sayısı 2 715 oldu.
Bu itibarla, hâlihazırda bu istatistikî verilerin düzeltilmesindeki eksikliklerin giderilmesi ve vatandaşların ve müteşebbislerin kanunla korunan hak ve menfaatlerine zarar vermemek için “Tahkim Mahkemeleri Hakkında Kanun”un 49.maddesinde “tahkim mahkemesi kararının icra süresi belirtilmemişse derhal icra edilmelidir” ibaresi yerine “tahkim tarafı veya ilgililer tebliğ tarihinden itibaren otuz gün sonra icraya yönlendirilebilir” ibaresi yer almaktadır. tahkim mahkemesi kararının uygulanması" ilgili kuruluşlar tarafından yürütülmektedir.
Yukarıda belirtilenlerden hareketle alternatif uyuşmazlık çözümünde tahkim mahkemelerinin etkinliğinin geliştirilmesi perspektifindeki temel sorunlardan birinin tahkim mahkemesi kararlarının tenfizine odaklanma konusu olduğu söylenebilir. Bu sorunu çözmenin en etkili yolu, icra konusunu daimi tahkim mahkemesi başkanının yetkisine bırakmaktır.
Önerilen bu teklif, Özbekistan Cumhurbaşkanı Sh.M. Mirziyoev tarafından ileri sürülen yeni Kalkınma Stratejisinin 15. hedefinde alternatif çatışma çözümü yöntemlerinin geniş çapta kullanılması için gerekli örgütsel ve yasal koşulları oluşturmaktır. Uzlaştırma müessesesinin kapsamı, vatandaş ve müteşebbislere tahkim mahkemeleri açmak, güvenilir ve etkin bir alternatif uyuşmazlık çözüm müessesesine dönüştürülmesine temel teşkil edecektir. Ayrıca, Yabancı Tahkim Mahkemesi Kararlarının Tanınmasına ve Tenfizine İlişkin 1958 New York Sözleşmesi ve yabancı gelişmiş ülke mevzuatında belirtilen normlara da uygundur.
Bu noktada, elektronik belge dolaşım düzeyinin son on yılda dünya çapında katlanarak büyüdüğü ve her yıl arttığının kimse için bir sır olmadığını belirtmek gerekir. Bu, insan yaşamının tüm alanları için geçerlidir: kişisel ilişkiler ve iş süreçlerinden devlet organlarının faaliyetlerine kadar. Dünyanın birçok ülkesinde hem devlet dışı mahkemeler hem de devlet mahkemeleri, taraflar arasındaki anlaşmazlıkları çözmek ve yargılamanın tamamen veya kısmen uzaktan yürütülmesi için elektronik belge dolaşımındaki son gelişmeleri kullanmak için yeni teknolojik olanaklar sunmaktadır.
Bu bağlamda, çevrimiçi tahkimde teknolojinin kullanımına ilişkin usuller taraflarca kararlaştırılmalı ve belirlenmelidir. Temel olarak, tahkim mahkemelerinde çevrimiçi tahkim, geleneksel tahkimden farklı olarak, tarafların ve hakemin fiziki bir toplantısı yerine sanal bir toplantı temelinde gerçekleşir.
Ayrıca, çevrimiçi tahkimde taraflar birbirleri hakkında tam bilgiye sahip olmayacak ve taraflar, uyuşmazlıkların çözüm olasılığını azaltmak için yüz yüze görüşebileceklerdir. Çevrimiçi tahkim, tarafların uyuşmazlığa ilişkin görüşlerini açıklamalarına veya bir karar verilinceye kadar video konferans iletişimi veya özel olarak oluşturulmuş bir elektronik platform aracılığıyla tüm tahkim yargılamalarına katılmalarına olanak tanır.
Dolayısıyla, bu çevrimiçi tahkim yapılacaksa, tarafların sorgulama, video konferans ve sesli konferans ayrıntıları dahil olmak üzere sanal bir yargılama yürütmek için usule ilişkin gereksinimleri ele alması gerekecektir. Bazı durumlarda tarafların ve hakem heyeti hakimlerinin sistemin farklı bölümlerinde farklı coğrafi bölgelerde bulunabileceğini belirtmekte fayda var.
Mahkeme platformunda mahkemeler delilleri online olarak doğrulamalı, tarafları gerçek zamanlı olarak çapraz sorgulamalı ve platform mahkemeler tarafından güvenli bir şekilde yönetilmelidir. Bugüne kadar ÇHC’de Pekin, Guangzhou ve Huangzhou’daki (Pekin İnternet Mahkemesi’nin http://tpl.bjinternetcourt.gov.cn) çevrimiçi mahkemeleri, e-estonia plat-formu aracılığıyla Estonya’daki çevrimiçi mahkemeler ve http://vcourts.gov.in aracılığıyla Hindistan’daki çevrimiçi mahkemeler, Hollanda gibi ülkelerde sanal mahkeme duruşmaları yapılıyor. Pekin İnternet Mahkemesinin Tianping Zinciri Platformunda İnternet Mahkemesi İşlemlerinin Yürütülmesine İlişkin Özel Talimatının girişinde, Pekin İnternet Mahkemesinin mahkeme oturumlarının blockchain teknolojisine dayalı Tianping Zinciri platformunda yürütüleceği öngörülüyor.
Özbekistan’da bağımsız, yolsuzluktan arınmış, şeffaf bir alternatif uyuşmazlık çözüm sistemi getirmek, alternatif uyuşmazlık çözümüne üçüncü şahısların müdahalesini önlemek, yetkili mahkemelerin iş yükünü azaltmak ve tek bir uyuşmazlık tabanı oluşturmak için tüm bilgileri içermektedir. tahkim mahkemesi işlemlerine ilişkin normatif yasal belgeler tahkim işlemlerinin yürütülmesine yönelik yenilikçi çalışmalar devam etmektedir. Özellikle Mart 2023’te Yüksek Öğrenim, Bilim ve İnovasyon Bakanlığı, Yenilikçi Kalkınma Ajansı, Özbekistan Cumhuriyeti topraklarında alternatif uyuşmazlık çözümünde çevrimiçi tahkim mahkemesi süreçlerine temel oluşturmayı amaçlayan "Akıllı Hakimin Geliştirilmesi" platformu ve mobil uygulama konulu bir yarışmanın düzenlendiği bunun açık bir örneğidir.

Taşkent Devlet Hukuk Üniversitesi
Uzman Arabulucu Doç. Dr.
Abdumurad Khakberdiyev
E-mail: m.hakberdiev@mail.ru